دانستنی هایی در مورد فرش دستبافت – قسمت اول

فرش بافته ای است که به عنوان زیر انداز از قدیم مورد استفاده قرار می گرفته است که شامل طرح های هندسی و گردان است و در اندازه های مختلف و با مواد اولیه گوناگون تولید می شود که می توان به دو دسته کلی فرش ماشینی و فرش دستبافت تقسیم بندی نمود .

۱ . انواع فرش : قالی ، قالیچه ، گلیم ، نمد ، زیلو ، جاجیم و حصیر می شود .

۲ . شرایط اقلیمی : بر اساس شرایط اقلیمی (آب و هوایی) در برابر سرما و گرما در هر منطقه دستبافته ی مناسب آن منطقه استفاده می شود . به عنوان مثال در جنوب از حصیر استفاده می کنند چون آن منطقه آب و هوای گرم دارد ولی در غرب به دلیل آب و هوای سرد از نمد استفاده می شود .

۳ . مواد اولیه مناسب برای بافت فرش :  ابریشم ، پشم ، کرک و پنبه می باشد .
_فرش های تمام پشم : در بین عشایر بافته می شود . فرش دستبافت پشمی ، اغلب در مناطق مرکزی بافته می شود که می توان گفت شامل شهرهایی از جمله خراسان ، کرمان ، کاشان ، اصفهان ، گلپایگان ، همدان و ملایر می باشند .
_فرش های پشمی گل ابریشم : عمده ی تولید در خراسان است و در مناطقی دیگر مثل اصفهان، آذربایجان غربی و شرقی .
_ فرش کرکی : اصفهان ، اردکان و قم
کرک ابریشم : آذربایجان غربی و شرقی، نایین و اصفهان
چله ابریشم : ایلام ، قم ، آذربایجان و اصفهان
_فرش ابریشمی : قم ، اصفهان ، کاشان ، آذربایجان غربی و شرقی
_تمام ابریشم : قم ، تبریز و اصفهان

نکته : رجشمار فرش پشمی تا ۴۰ می باشد، کرک از ۴۰ الی ۵۰ ، ابریشم رجشمار آن ۵۰ به بالاست و تمام پشم بافت عشایری قیمتی تر است .

۴٫ ابزار بافت : دار، قیچی ، قلاب ، دفتین ( دفه ) ، تیغ ، شانه ، سیخ پودکش ، چاقو ، کاردک و کوجی

۵٫ قبل از عمل بافت : خامه و نخ مورد نیاز باید ابتدا خوب شسته شده و بعد رنگرزی شود. رنگرزی به صورت سنتی و شیمیایی انجام می پذیرد . رنگ های مورد استفاده در فرش شامل تمامی رنگ ها می باشد که این امر بستگی به منطقه جغرافیایی آن دارد .

۶٫ ابعاد : ابعاد که برای بافت فرش دستبافت استفاده می شود شامل دو دسته می باشند :

– اندازه های اسمی :  قالی ، کلگی ، کناره ، ذرع و نیم ، دو ذرع ، پرده ای ، سجاده ای ، جانمازی ، پشتی وغیره .
– اندازه های متری : ۱۲ متری ، ۶ متری ، دو در سه ، سه در چهار، دو و نیم در سه و نیم ، و غیره .

 

طراحی فرش

در این قسمت انواع نقش های رایج در فرش دستبافت را همراه با توضیحاتی جامع برای شما عزیزان بیان می داریم .

۱٫ طرح های هندسی و شکسته
هندسی : در این طرح از اشکال هندسی که به صورت خطوط زاویه دار هستند استفاده می شود که شامل طرح های هندسی ختایی ، هندسی محرمات ، هندسی کف ساده ، هندسی لچک ترنج ، هندسی خاتم شیرازی ، هندسی ستاره می شود . که دبیشتر در عشایر و ایلات استفاده می شود .
شکسته : این طرح شامل خط های افقی ، قائم و مایل می باشد ، که این طرح روستایی باف است .

۲ . گردان

این طرح شامل گل ها ، بته ها و شاخه های دوار است که به صورت منحنی و گردان رسم شده اند . نقشه های گردان توسط طراح های ماهر بر روی کاغذ نقشه کشی پیاده می شود .

 

انواع نقشه

۱٫ نقشه ربعی : که این طرح به صورت یک چهارم ترسیم می شود و سه چهارم آن به صورت قرینه ایجاد می شود .

۲ . نقشه قدی : بیشتر برای قالیچه استفاده می شود در این طرح یک دوم نقشه به صورت نیمی از عرض و تمام قد فرش است .

۳ . سرتاسری : در این طرح در کل متن فرش طرح زده می شود بدون قرینه سازی

۴ . واگیره : یک عنصر در تمام متن قالی تکرار می شود .

 

طرح های کلی فرش

۱٫ طرح های ختایی : منشا این طرح شهر ختن بوده یا از اشتباه و ختا آمده است . این نقوش تزیینی شبیه نقوش تزیینی چینی هستند ؛ که می توان آن ها را شامل گل ها ، ساقه ها و برگ های در طبیعت دانست . در این طرح ساقه ها با پیچ و خم و حرکت منحنی شکل ایجاد می شوند .

۲ . طرح های اسلیمی : این طرح از ساقه و برگ ها است و گاهی از موارد فرم گل و گیاه ها از جمله گل های انگوری و شیپوری را نمایش می دهد . تراکم این طرح ها گاه پر تراکم و گاه با تراکم اندک است . این طرح بیشتر مخصوص غرب است و شامل اسلیمی ماری ، دهن ازدری ، اسلیمی ساده ، شکسته و برگ دار است .

 

انواع طرح های رایج در فرش

۱٫ هراتی یا ماهی درهم : این طرح از قدیمی ترین طرح های فرش است که به صورت واگیره مورد استفاده قرار می گیرد به صورت یک حوض ( لوزی ) است که چهار طرف آن ماهی یا برگ قرار دارد .

۲ . بوته ای : که این طرح با نام های کاج و نخل نامیده می شود . این طرح ، طرح تکامل یافته ی درخت سرو است که اندازه ها و شکل های متفاوتی دارد .  معروف ترین آن شامل : بته جقه ، بته سربندی ، بته ترمه ، بته خرقه و غیره می باشد .

۳ . خرچنگی : این طرح از خطوط مستقیم ساده تشکیل می شود که به صورت تکرار شونده است و حالت بیضی آن که به شکل خرچنگ است و بیشتر در روستای ترک نشین همدان مورد استفاده قرار می گیرد .

۴ . گل حنایی : این طرح به “گل شاه بلوطی” معروف است . اگرچه شباهتی به گل حنا ندارد ولی به این نام معروف است . که به صورت خطوط هندسی در قالیچه  های روستایی مورد استفاده قرار گرفته است .

۵ . میناخانی : این طرح یکنواخت بوده و در سراسر فرش به صورت جزء کوچکی استفاده می شود . و بافت ساده و آسانی دارد و در اکثر نقاط ایران از جمله ورامین ، همدان و چهار محال بختیاری مورد استفاده قرار می گیرد .

۶ . شاه عباسی : نوعی طرح کلاسیک است که گل ها توسط شاخه ها با یکدیگر ترکیب و متصل شده اند که به زمان صفویه و شاه عباس بر می گردد .

۷ . انواع شاه عباسی :
_ شاه عباسی افشان : این طرح شامل خطوط کمانی و برگ و گل های اسلیمی و ختایی که فاقد لچک ترنج میانی است .
_ شاه عباسی لچک ترنج : این طرح همانند شاه عباسی افشان است با این تفاوت که دارای لچک و ترنج میانی با اشکال مختلف است دایره ، لوزی و بیضی است .
_ شاه عباسی ترنج دار : که این طرح مانند طرح شاه عباسی لچک ترنج دار است . ولی فاقد لچک است .
_ شاه عباسی جانوری : این طرح شامل گل های شاهد عباسی و ختایی و لچک و طرح های حیوان مانند ( گرگ ، شیر ، گوزن و غیره ) است .
_شاه عباسی طره دار : در این طرح لچک به صورت یک چهارم لچک طراحی نمی شود بلکه به صورت سرتاسری همانند طره طراحی می شود . در متن این طرح از ترنج ظریف و گل ها و برگ های شاه عباسی و اسلیمی استفاده می شود .

۸ . بید مجنون : این طرح به صورت خطوط شکسته است و بیشتر در مناطق روستایی ( شمال ملایر ، بیجار، به خصوص تبریز ) بافته می شود . این به دلیل ساده بودن زیاد بافته نمی شود و برای قالی های درشت بافت مورد استفاده قرار می گیرد .

۹ . جوشقانی : این طرح طراحی هندسی است که در برخی موارد ترنج و لچک و گاهی هر دوی آنها حذف می شوند و در این طرح از قاب های شکل استفاده می شود که ترنج و لچک آن از نقوش جاجیم و گلیم استفاده می شود و در مناطق روستایی مانند هریس و همدان و اراک و غیره بافته می شود .

۱۰ . طرح واگیره ای یا بندی : این طرح از یک طرح خاص تشکیل شده است که این اشکال در سراسر متن فرش تکرار می شوند و چون توسط بندی بهم متصل می شوند به این نام خوانده می شوند .

۱۱ . درختی : این طرح از گل و برگ و درختان سرو و حیوانات تشکیل می شود که در اکثر مناطق مورد استفاده قرار می گیرد و منشاء اصل این طرح در راور کرمان است .

_ درختی حیوان دار : این طرح با نام درختی جانوری خوانده می شود . در این طرح حیوانات و جانوران در لا به لای گل ها و برگ ها حضور دارند و بدون قرینه سازی است .
_ درختی سبزی کار : این طرح به نام درختی آبنما نیز خوانده می شود . این طرح هم با حاشیه هم بدون حاشیه بافته می شود از گل های طبیعی استفاده می شود از حاشیه های سر خود ، شکسته و درباری استفاده می شود .

۱۲ . شکارگاه : رد این طرح گرفت و گیر حیوانات را نشان می دهد که شامل ؛ گرگان ، شیران و پلنگ ها می شود و از خطوط اسلیمی استفاده می شود . همچنین در این طرح از گل ها و برگ ها نیز استفاده می شود و شامل قابی و سراسری و غیره می شود .

۱۳ . قابی : این طرح به نام خشتی معروف است که شش قاب به طور منظم تقسیم به قاب ها و کتیبه های چند ظلعی می شود .

۱۴ . گلدانی : این طرح طرح گل و گلدان است که از نقش سروری نیز در متن فرش استفاده می شود . گاهی یک گلدان بزرگ کل فرش را شامل می شود و گاهی هم چند گلدان چند گلدان کوچک متن فرش را تشکیل می دهند که شامل گلدانی ختایی، محرابی ، سراسری و غیره می شود .

۱۵ . گل فرنگ : این طرح توسط گل های فرنگی شامل گل های نیلوفر، سوسن ، نسترن و غیره که از نقوش اسلیمی و ختایی نیز درمتن در آن استفاده می شود که شامل بیجار، بازوبندی، گل  بلبل و غیره می شود .

۱۶ . محرابی : بیشتر شبیه هلال است و جایگاه نمازگذاران را نمایش می دهد و بیشتر از نقوش مورد استفاده در کاشی کاری استفاده می شود . و فاقد صحنه های شکار است . شامل ؛ ستون دار ، قندیلی ، دورنما ، گلدانی و غیره می شود .

۱۷ . محرمات : این طرح از کهن ترین طرح های ذهنی است . این طرح به صورت خطوط موازی ، مسقیم و عمودی است که به صورت آبشار از بالا به پایین فرش امتداد دارد و به صورت دو رنگ و چهار رنگ و پهن و باریک است شامل ؛ گل ریز و بوته می شود .

۱۸ . حاج خانومی : این طرح در تهران به این نام معروف است ولی در شیراز به نقش ناظم معروف است .

۱۹ . تلفیقی : این طرح شامل طرح های گلدانی ، قابی ، کتیبه ها و بته ها و گل فرنگ در یک طرح است که دارای انواع مختلفی مانند ؛ لچک ترنج و دسته گل ، بند اسلیمی ، قابقابی ، دور نما و غیره است .
_ تلفیقی دورنما : در این طرح کاربرد نقوش و برخی از عناصر را نشان می دهند و به صورت دورنما رایج است .
_ تلفیقی لچک ترنج دسته گلی : این طرح دارای لچک ترنج و پر از گل های رنگارنگ و شاخه های پر شکوفه است و برگ ها و اسلیمی ها در حاشیه در اندازه های کوچک تری مورد استفاده قرار می گیرند .

 

موارد اصلی و کلیدی در نقش فرش

۱ . ترنج : این طرح نقش مدور است که به صورت بیضی ، دایره و اشکال دیگر در قسمت میانی فرش قرار می گیرد .

۲ . لچک : گوشه های فرش توسط چهار لچک طراحی می شود .

۳ . حاشیه : حاشیه ها بر اساس اندازه ی آن ها حاشیه های فرعی و اصلی تقسیم می شوند تعداد آن ها تعداد آن ها معمولا از دو تا هفت متغییر است که شامل حاشیه و طره می شود . که به حاشیه اصلی پهن می گویند و به حاشیه باریک طره می گویند .

 

رنگ در فرش دستبافت

رنگ مورد استفاده در فرش دستبافت دو نوع است ؛ گیاهی و شیمیایی .

۱ . رنگ های گیاهی
_ اسپرک : گیاهی است که در ماه های آخر بهار و اول تابستان تخم های آن را روی زمین می پاشند . ماده ی رنگی زردی به وجود می آید .
_ روناس : گیاهی است که اکثر نقاط می روید می توان از آن رنگ قرمز گرفته شود و از خانواده ی رنگ قرمز و صورتی گلبهی تا ارغوانی تیره به دست  می آید .
_ پوست گردو : رنگ شتری ( قهوه ای ) را به وجود می آورد اگر با زاج سیاه و براده ی آهن مخلوط شود رنگ سیاه به وجود می آید .
_ نیل : گیاهی است که از ریشه ی آن رنگ های آبی مثل فیروزه ای سرمه ای به دست می آید .

۲ . رنگ های مصنوعی ( شیمیایی )
_ کرمی ( دندانه ای ) : رنگ های کرمی از ثبات رنگی خوبی برخوردارند .
_ آنیلیلی : این رنگ برای فرش ، خوب نیست به خاطر این که در مقابل شستشو و نور آفتاب ثباتشان از بین می رود .
_ انواع رنگ های مصرفی در قالی : شامل رنگ های اسیدی راکتیو و پرومتالیز .

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *