ویژگی های فرش مشهد را بشناسیم

بررسي سوابق قالي بافي نتنها در مشهد بلکه در کليه نواحي شمال شرقي ايران نشان مي دهد علاوه بر اينکه کمتر فرشي را مي توان يافت که از دوران قديم اين ناحيه باقي مانده باشد ، مورخان و سياحان نيز طرح هاي اين نواحي و سابقه فرش آنها را به صورت کامل و جامع ضبط نکرده اند و تنها در منابع مختلف به صورت پراکنده ازآن ها ياد شده است .

سوابق قالی بافی فرش مشهد
در بین منابع مختلف کتاب احسن التقاسيم از جمله موارد نادري است که به صورت مشهودي بر وجود قاليبافي در مشهد و سوابق اين شهر در عرصه فرشبافي اهتمام مي ورزد .
در دوره تيموريان مخصوصا شاهرخ پسر چهارم تيمور که پس از او به سلطنت رسيد ، مينياتورسازي پيشرفت چشمگيري داشت و به عبارتي به منتها عليه ترقي و رشد خود رسيد . بسياري از مينياتورهاي به جا مانده از اين دوران و حتي پس از آن علاوه بر ارزش هنري ، بيانگر اوضاع و احوال اجتماعي زمان خود مي باشند .
در بسياري از طرح ها مينياتور انواع قالي ها با نقوش متعدد اعم از هندسي و حتي نقوش لچک و ترنج امروزي و اسليمي هاي زيبا ديده مي شود که زيبايي اين طرح ها بدون شک حاصل دست طراحان هنرمندي همچون بهزاد و شاگردانش بوده است که بيانگر وجود اين نوع از هنربافندگي و پيشرفت آن بوده است .
توجه به ريزه کاري و جزئيات ازخصوصيات بارز مينياتورهاي سبک تيموري است . توجه به جزئيات اجزا ، مانند قالي ، طراحي لباس ، معماري و.. نقاشي هاي هرات را در ميان بزرگترين مينياتورهاي ايران قرار داده است . در حقيقت شاهرخ با انتخاب هرات به عنوان پايتخت بنيان گذار اولين مکتب هنري ايران يعني مکتب هرات گرديد.
ويژگي هاي ظاهري فرش مشهد
از جمله ويژگي هاي خاص فرش قديم مشهد مي توان به گل هاي بزرگ شاه عباسي به همراه ساقه هاي ظريف اشاره نمود اين سبک از لحاظ ساختاري به فرش اصيل هرات شبيه مي باشند . اين سبک را امروزه مي توان درطرح هاي لچک و ترنج افشان با حاشيه کتيبه اي در توليدات شرکت فرش آستان قدس رضوي مشاهده نمود .
در چند سال اخير طرح هاي گلفرنگ و طرح لچک و ترنج سعدي ، که از طرح هاي خاص جنوب خراسان است در قاليبافي مشهد رواج يافته است  اما طرح هايي نظير طرح شکارگاه در قالي معاصر مشهد کمتر ديده مي شود . علاوه بر اين ها گرايش به طرح هاي کرمان ، کاشان ، نائين نيز در فرش مشهد به وفور يافت مي شود به طوري که آثار آن را در بازارهاي تهران نيز مشاهده مي کنيم . از رنگ هاي پرکاربرد در قالي معاصرمشهد مي توان به قرمز سير يا اصطلاحا قرمز دانه ، عنابي ، کرم ، انواع سبز ، آبي ، سرمه اي و قهوه اي اشاره کرد .
در طرح هاي جديد فرش مشهد رنگ هاي صورتي ، زرد و نظير آن در طرح گلفرنگ قالي مشهد به کار گرفته مي شود اما اين طرح و رنگ برگرفته از قالي بافي تبريز بوده و هيچ گونه تناسبي با قالي اصيل مشهد ندارد . اين گرايش به سمت سبک طراحي فرش تبريز نتايج تاسف باري را در تاريخچه طراحي فرش مشهد به جا گذاشته است .
الياف فرش مشهد
مواد اوليه به کار برده در فرش مشهد عبارتند از :
پشم به عنوان پرز قالي ، نخ پنبه به عنوان تار و پود و در برخي نمونه هاي قديم فرش مشهد ابريشم نيز ديده مي شود . در فرش مشهد بر خلاف فرش هاي مناطق ديگر، مواد اوليه به کار رفته تنوع چنداني ندارد و غالبا فرش هاي اين منطقه از پشم و پنبه بافته مي شوند .
ابعاد فرش مشهد :
در فرش مشهد ابعاد ۶  متري ، ۹ متري ، قالي ۱۲ متري ، قالي ۱۵ متري و گاها ابعاد بزرگتر نيز متداول است . چنانچه در برخي از قالي هاي قديم مشهد همچون قالي هاي عمو اوغلي ابعاد بيش از يکصد متر مربع نيز ديده مي شود .اما ابعاد کوچکتر از فرش ۶ متري در قالي مشهد نادر است .
ويژگي هاي فني فرش مشهد
غالبا فرش هاي معاصر مشهد داراي رجشمار بين ۳۰-۳۵ مي باشد و در موارد خاص تا ۴۰ رج نيز يافت مي شود . در برخي از نمونه هاي قديم همچون قالي هاي معروف صابر و فرش معروف عمو اوغلي تا رجشمار ۱۳۰ نيز يافت مي شود در حال حاضر به علت تمايل بازار فرش به فرش هاي ظريف با رجشمار بالا در برخي از توليدي هاي فرش مشهد  فرش با رجشمار ۵۰ و ۶۰ عرضه مي شود اما تعداد آنها در مقابل کل فرش هاي توليد شده در مشهد بسيار نادر است .
از نظر نوع گره بررسي هاي فرش مشهد نشان مي دهد که هر دو گره فارسي و گره ترکي در فرش مشهد متداول است اما گره فارسي در قالي مشهد متداول تر مي باشد .
شيرازه بافي فرش مشهد
عمل شيرزاه بافي قالي مشهد تا پنجاه سال پيش همزمان با بافت انجام مي شد اما در پنجاه سال اخير عمل شيرازه بافي پس از بافت اين عمل روي فرش اعمال مي شود . شايان ذکر است در نمونه هاي نفيس و قديمي فرش مشهد همچون فرش عمواوغلي و عباسقلي صابر به جاي شيرازه ، شيوه اي شبيه به گليم بافي در کناره طولي فرش انجام مي گرفته است و مانند گليم ، فرش را همچون قابي در بر مي گرفته است . همچنين اعمال اين سبک معمولا به وسيله ابريشم انجام مي شده است .
پرداخت و روگيري فرش مشهد پس از پايان بافت و به وسيله قيچي هاي برقي انجام مي شود .
نوع چله کشي فرش مشهد
چله کشي فرش مشهد عموما به روش معروف ترکي و بر روي دار قالي انجام مي شده است . اما شيوه قديم چله کشي فرش مشهد که مدت ها است به فراموشي سپرده شده ، همان روش معروف چله کشي فارسي بوده است . البته لازم به ذکر است شيوه معمول چله کشي فرش مشهد (  چله کشي ترکي ) شاخصه فرش معاصر محسوب مي شود .
امروزه تمامي فرش هاي مشهد از نوع دو پود هستند و عمدتا در گروه قالي هاي لول باف قرار مي گيرد و ازسفتي و استقامت بالايي برخوردار است .
اساتيد برجسته طراح و توليد کننده قالي مشهد
از سرشناس ترين اساتيد فرش مشهد مي توان اشاره داشت به :
محمد عمواوغلي ، عبدالمحمد عمو اوغلي ، عليخان عمواوغلي ، محمد ابراهيم مخمل باف ، حاج علي آقا خامنه اي ، عباسقلي صابر ، حاج غلامرضا اخوان نساج ، حاج علي مدد ، شيخ بورنگي ، حاج عبدل مومني ، خليل خديوي ، حيدر حيدر پور کافي ، کاظم شش کلاني ، قاضي خاني ، محمد مهدي مخمل باف و… تمامي اسامي نام برده از توليد کنندگان معاصر قالي مشهد مي باشند .
همچنين از جمله طراحان معروف قالي مشهد مي توان اشاره داشت به :
ميرزا حسن زرين کلک ، ميرزا حسن طرحچي ، عبد الحميد صنعتکار ، حاج سيد مهدي جواهر قلم ، محمد حسين فخر الواعظين و…
شايان ذکر است اسامي نام برده از طراحان معاصر مي باشند و تا کنون در عرصه طراحي در مشهد اشتغال داشته و بعضا دارند .